تاریخچه فرش ماشینی در ایران

تاریخچه فرش ماشینی در ایران

صنعت فرش ماشینی     یکی از شاخه های صنعت نساجی است. عمر 50 ساله این صنعت نشانه آن است که صنعت فرش ماشینی یکی از زیر شاخه های بسیار جوان صنعت نساجی است. اغاز پیدایش تولید صنعتی فرش به دهه 40 شمسی بر میگردد. در آن زمان طرح راه اندازی این صنعت یکی از مناقشه آمیزترین اتفاقات بود. زیرا اکثر کارشناسان بر این باور بودند که ماشینی شدن تولید فرش، موجب نابودی هنر-صنعت فرش دستباف خواهد شد. اشتغال نیروی کار زیاد و درآمد صادراتی از فرش دستباف موجب شده بود تا بهانه خوبی برای صنعتی شدن فرش ماشینی در دست باشد. طرفداران این استدلال از سرمایه گذاری در ماشینی شدن این صنعت جلوگیری می کردند. شدت اختلاف به حدی رسید که در گفتگوهای میان وزرای اقتصاد و کار با نخست وزیر نیز در این رابطه گفتگو می شد و بعضا برای حل اختلافات پای دربار نیز به وسط کشیده  شد. نتیجه این مناقشات موجب تصویب قانونی شده بود که در صورت مشاهده کارخانه ماشینی قالیبافی تمامی ادوات و تجهیزات مربوطه توقیف، معدوم و متخلف نیز به حبس یا جریمه نقدی محکوم خواهد شد. مجازات ها مربوط به تولیدکنندگان نمی شد و برای تمامی کسانی که در این زنجیره دخالت داشتند  مجازات هایی در نظر گرفته شده بود. به این ترتیب، در ابتدا بزرگترین مانع صنعتی شدن فرش در ایران خط مشی های دولتی بود. خط مشی هایی که در تزاحم میان فرش ماشینی و دستباف برتری را به فرش دستباف داده بودند. اما با گذشت زمان شرایط به گونه دیگری رقم خورد.

در سال 1354 ماشینی شدن فرش اوج  گرفت. به این معنی که تعداد دستگاه های بافندگی فرش ماشینی در کشور افزایش یافت و دو کارخانه دیگر نیز راه اندازی شدند. اولین کارخانه، کارخانه «فرش پارس» در شهر صنعتی قزوین و دیگری کارخانه «شه بافت» در رشت بود که پس از انقلاب نام آن به «فرش گیلان» تغییر یافت. دستگاه هر دو واحد تولیدی ماشین های بافندگی ماکویی تکسیما بود که از آلمان شرقی وارد کشور شده بود. همزمان با این اتفاق، شرکت مخمل و ابریشم کاشان نیز تعداد 12 عدد ماشینی بافندگی بدون ماکو را به کشور وارد کرد.

الیاف پشم مصرفی در فرش های ماشینی آن زمان از نیوزلند وارد می شد. دلیل استفاده از این الیاف طول و قطر مناسب و در عین حال مقرون به صرفه بودن ان  بود. الیاف پشمی نیوزلند در سطح جهانی نسبت به الیاف پشم مرینوی استرالیا از کیفیت پائین تر ولی از پشم های تولیدی ایران کیفیت بیشتری داشتند. پشم مرینو به دلیل هزینه های گزاف صرفه اقتصادی ندارد. پشم های ایرانی نیز به دلیل کیفیت پائین و نایکنواختی مناسب استفاده نیستند. پود فرش های ایرانی در ابتدا نخ های پنبه ای بود. بعدها به تقلید از فرش های بلژیکی از جوت به عنوان نخ پود استفاده می شد. این اتفاق تاکنون نیز ادامه دارد.

روند تولید فرش ماشینی در گذر زمان

فرش ماشینی از زمان پیدایش تا به حال دوران های متفاوتی را به خود دیده است. بخش زیادی از فراز و فرود این صنعت مربوط به خط مشی های دولتی بوده است.

تا قبل از انقلاب مجموعا 14 واحد تولیدی در ایران فعالیت داشتند؛ «شرکت صنایع قالی کاشان»، فرش پارس، فرش گیلان، فرش مولن روژ، فرش مازندران، فرش البرز، فرش اصفهان بافت، فرش شیراز، فرش باستان یزد، مخمل و ابریشم کاشان، فرش اکباتان، فرش مشهد، ریسندگی و بافندگی ری و فلورمات اصفهان، در ایران تاسیس شدند. بعد از انقلاب 8 شرکت ملی شده و بقیه خصوصی باقی ماندند.

به دلیل قیمت مناسب و اشتیاق داخلی، تمامی فرش های ماشینی تولید شده در 10 سال اول در داخل مصرف می شدند. و هیچ صادراتی در این زمینه وجود نداشت. عطش خریداران دهه 50 و 60 تا حدی زیاد بود که گاهی حواله های خرید فرش بین آنها دست به دست می شد.

سنگ اندازی در صنعت فرش ماشینی پس از انقلاب نیز ادامه یافت. پس از انقلاب، وزارت صنایع به منظور حمایت از فرش دستباف به واحدهای تولیدی فرش ماشینی مجوز نمی داد. تنها فرش «نخشین کردستان» و «فرش دلیجان» موفق به اخذ مجوز شدند.

پس از پایان جنگ تحمیلی فرآیند مجوزدهی مقداری آسان تر شد. این خط مشی موجب رشد قارچ گونه شرکت های تولیدی در شهرهایی مثل کاشان، آران و بیدگل، اصفهان، مشهد، یزد، دلیجان و .. شد. سهولت در اعطای مجوز، شرایط اقتصادی پس از جنگ، نرخ بالای رشد جمعیت، و به تبع آن وجود نیروی ارزان جوان، تکنولوژی پائین خط تولید و امکان بومی سازی آنها و نهایتا بازار فروش بسیار عالی، جملگی باعث رشد سریع شرکت های فرش شد. فروش زیاد شرکت ها سودهای کلانی را برای آنها به همراه داشت. گواه این ادعا نرخ بازگشت 10 ماهه سرمایه کل در این شرکت ها بود. اتفاقی که نه تنها در ایران بلکه در جهان نیز نادر است. این جذاب رشد شرکت های فرش ها را دو چندان کرد. در این دوران کم کم صادرات فرش به عراق، پاکستان و افغانستان آغاز شد. عمده این فرش ها 350 شانه پلی پروپیلن یا 440 شانه مخلوط پلی پروپیلن و اکریلیک بودند.

تاریخچه فرش ماشینی از نظر طراحی فرش ها

بررسی تاریخچه طرح های فرش ماشینی گویای بسیاری از موارد است. از جمله مهم ترین این موارد بررسی فرهنگ یک ملت و سیر تطور آن است. با حال، بررسی کامل تاریخچه طراحی فرش های ماشینی نیازمند مقاله ای جداگانه است و در این مقاله تنها انواع بسیار کلی طراحی ها بررسی می شوند.

رایج ترین طرح فرش های ماشینی، فرش های ترنج دار هستند. این فرش ها نمای خانه های قدیمی را بازنمایی می کنند. به این صورت که ترنج میانی فرش معرف حوض خانه و حاشیه های کناری معرف جوی های کناری هستند. گل های میانی نیز یادآور باغچه های باصفای خانه های قدیمی هستند.

دیگر طرح فرش ماشینی، طرح افشان است. علت نام گذاری این طرح حذف ترنج میانی فرش ماشینی است. به لحاظ فنی، طرح افشان ترکیبی از طرح های اسلیمی و ختایی است. طرح ختایی نمادی از گل و بوته و شاخه و برگ روی یک خط منحنی است در حالی که طرح اسلیمی به لحاظ طراحی کمی خشن تر از طرح ختایی است.

طرح جدیدتر فرش ماشینی، طرح کهنه نما یا همان vintage است. بر خلاف دو طرح قبلی که ریشه در فرهنگ ایرانی داشتند، این طرح نماد نقاشی مدرن غربی است. البته این طرح ها هنوز فراگیر نشده و بیشتر مشتریان داخلی طرح های ترنج دار و افشان را به طرح های کهنه نما ترجیح می دهند.

از آنجایی که بررسی دقیق طرح های فرش ماشینی در حوصله این مقاله نبود، در این قسمت طرح های فرش ماشینی تنها به صورت کلی مورد بحث و بررسی قرار گرفتند.

چه شهرهایی فرش ماشینی تولید می کنند

عمده کارخانه های فرش ماشینی در دو شهر کاشان و آران و بیدگل قرار دارند. فاصله این دو شهر تنها 6 کیلومتر است. در ابتدا اکثر کارخانه ها در شهرک های صنعتی راوند و امیرکبیر کاشان و شهرک سلیمان صباحی آران و بیدگل مستقر بودند. بعدها شهرک هلال در آران و بیدگل، شهرک فتح المبین کاشان و شهرک انصار نوش آباد نیز به این شهرک ها اضافه شدند. البته در گذشته کارخانه هایی هم بودند که خارج از شهرک ها مشغول به فعالیت بودند. تعداد کارخانه های فعال این شهرک ها بین 850 تا 1300 واحد متغیر است. هر وعده، با ورود فناوری های بالاتر بسیاری از شرکت های کوچک توان رقابتی خود را از دست می دهند و از گردونه رقابت خارج می شوند. این اتفاق گویای آن است که رقابت در این صنعت همچنان رقابت بر سر کارایی است و هنوز وارد دوران رقابت نوآوری محور نشده است. امروزه بسیاری از متخصصان نوآوری بر این باورند که مشکل صنعت فرش نبود نوآوری است. امری که خط مشی های دولتی و تفکر سنتی مدیریت شرکت های خصوصی این صنعت بزرگترین علل آن هستند.

در سال های پس از انقلاب تعداد کارخانه های شهرهای دیگر نیز رو به افزایش بود. اما در مقایسه با شهرهای کاشان و آران و بیدگل شیب کندتری داشت. تفاوتی که میان کارخانه های کاشان و دیگر شهرها وجود داشت، تفاوت در میزان سرمایه گذاری و تفاوت در تکنولوژی دستگاه های بافندگی بود. حجم سرمایه گذاری در این شهر بیشتر و دستگاه ها هم به لحاظ فناورانه در سطح بالاتری قرار داشتند. از جمله شرکت های بزرگ دیگر شهرها می توان به این موارد اشاره کرد؛ «گروه فرش مشهد» در استان خراسان رضوی که در سال 57 تاسیس شد. گروه «ستاره کویر یزد» که در سال 60 شمسی تاسیس شد. شرکت «ساوین» تهران که در سال 78 تاسیس شد. شرکت «قالی سلیمان» اصفهان که در سال 70 تاسیس شد. این شرکت ها امروزه نیز فعالیت خود را حفظ کرده اند. اما بعضا تولید آنها حتی از ظرفیت اسمی شان نیز پائین تر است.

 نوع الیاف به کاررفته در فرش ماشینی:

نخ هایی که برای بافت در فرش ماشینی از ان ها استفاده می شود در کل به دو دسته تقسیم می شوند: الیاف طبیعی و الیاف مصنوعی.

الیاف طبیعی:

بهترین نوع نخ از این دسته هستند که در بافت های فرش ماشینی استفاده می شود. این نوع الیاف شامل دو دسته می باشد: الیاف گیاهی مانند پنبه و الیاف حیوانی مانند پشم و ابریشم.

الیاف مصنوعی:

این نوع الیاف توسط مواد نفتی ساخته می شوند . از انواع الیاف مصنوعی می توان به این موارد اشاره کرد: نخ پلی استر، نخ اکریلیک و نخ نایلون.

مزایای فرش ماشینی نسبت به دستباف:

1. قیمت مقرون به صرفه:

اولین چیزی که همیشه برای ما محدودیت ایجاد میکنه هزینه ای هست که برای خرید هر نوع محصولی پرداخت میکنیم . خب اگه بودجه شما انتخاب های زیادی بهتون نمیده و نیاز به فرش دارید بهترین انتخاب خرید فرش های ماشینی هست.

البته این محدودیت دلیل بر بی کیفیت بودن فرش ماشینی نیست. درواقع تفاوت در روش بافت این دو محصول تفاوت قیمت رو رغم میزنه اما ارزش هردو یکسان هست. پس اولین نکته قابل توجه قیمت مناسب و به صرفه تر فرش ماشینی نسبت به فرش دستباف هست. البته اگه محدودیت مالی ندارین  قطعا فرش دستباف گزینه خوبی برای شماست!

2. طرح‌ و نقشه در فرش ماشینی و دستباف:

در طراحی فرش ماشینی با توجه به تنوع بالای دستگاه های قالیبافی میشه طرح های زیادی رو تولید و عرضه کرد. به نوعی میشه گفت در فرش ماشینی محدودیت نداریم، و حتی تصاویر رو هم میشه در قالب فرش تولید کرد و چون تولید به صورت ماشینی و مکانیکی هست طرح ها به صورت یکسان و مرتب بافته میشن. اما در مدل های دست بافت خطای انسانی تاثیر زیادی بر اون ها داره و تا حد زیادی تحت تأثیر هنر بافنده هست.

البته نباید از این نکته غافل  بشید که فرش‌های دستباف به دلیل کار ظرافت کار با دست توسط بافندگان، دارای کیفیت بالا و جزئیات دقیق تری هستند. هر تخته از قالی های دستباف میتونه به خودی خود یک اثر هنری منحصر به فرد تلقی بشه و زیبایی و استعداد هنری بافنده رو منعکس کنه!

پس میشه نتیجه گیری کرد که با توجه به سلیقه شما کدوم محصول باید انتخاب بشه. اگر قصد دارید چهره یا تصویر فانتزی داشته باشید باید از تولیدات ماشینی استفاده کنید. اما اگر طرح و نقشه فرش های دستباف جذبتون میکنه باید بین اون ها انتخاب کنید  چون واقعا دلبرن.

3. دوام و استحکام:

خب چیزی که میتونه خیلی انتخاب شما رو دچار چالش کنه دوام و استحکام هر یک از این فرش هاست.

به جرأت میشه گفت که هیچ وقت نمیشه این سوال رو جواب داد که فرش ماشینی دوام بیشتری داره یا فرش دست بافت؛ چون دلیل اصلی که میتونه در مقاومت و عمر فرش تاثیر گذار باشه فقط نوع بافت نیست؛ یعنی دستباف بودن یا ماشینی بودن به تنهایی درنظر‌گرفته نمیشه و عواملی مثل نوع الیاف مورد استفاده در فرش، جنس فرش، نوع نخ، نوع دوخت در ریشه، و… هم خیلی مهم و تاثیر گذار هستند.

عموما چون فرش های ماشینی بیشتر کف خونه پهن میشن و عملا توقع کاربرد و دوام بیشتر ازشون میره، از الیاف با دوام تری در فرش ماشینی استفاده میشه. درحالی که عموما فرش های دستباف به دلیل داشتن الیاف ظریف، به شکل نمادین، کاربرد دکوری دارند و ممکنه به شکل تابلو فرش مورد استفاده قرار بگیرند، در اکثر مواقع به زیر پا نمی‌افتند.

البته برای تهیه هر کدوم باید با شناخت کامل به سراغ تهیه فرش مورد نظرتون برید برای مثال میشه گفت: فرش های ماشینی که ویژگی های زیر رو داشته باشند:
700 شانه و تراکم  2550 . به شرط این که جنس نخ آکریلیک و هیت ست شده باشه و وزن فرش بالای 37.5 کیلو، محصول ایده آلی هست‌.

حالا میتونیم درمورد مرغوبیت جنس فرش در الیاف و نخ اون صحبت کنیم.